Ανοιχτή Επιστολή: Επικείμενη παραβίαση του απορρήτου των επικοινωνιών από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο

Κυρίες και Κύριοι της Βουλής των Αντιπροσώπων,

Θέμα: Ανοιχτή Επιστολή – Επικείμενη παραβίαση του απορρήτου των επικοινωνιών από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο συζητιέται ένα σχέδιο νόμου¹ το οποίο, λόγω των επιπτώσεών του σε πολλά θεμελιώδη δικαιώματα, χρήζει της προσοχής σας. Ασχολείται με ένα σπουδαίο ζήτημα: «την προστασία των παιδιών από τη σεξουαλική κακοποίηση στο διαδίκτυο (ανταλλαγή υλικού σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών (CSAM) και «grooming»)». Προτείνεται να καταστεί υποχρεωτική για τους παρόχους υπηρεσιών η παρακολούθηση του περιεχομένου των ιδιωτικών συνομιλιών.

Τα θεμελιώδη συμφέροντα και δικαιώματα που διακυβεύονται εδώ πρέπει να εξεταστούν προσεκτικά και να εξισορροπηθούν και, λόγω του αντίκτυπου που θα έχουν τα προτεινόμενα μέτρα στο σύνολο του πληθυσμού, σας ζητώ να εξετάσετε την προτεινόμενη νομοθεσία και να ασκήσετε το ρόλο σας ως ελεγκτής της Κυβέρνησης, δηλαδή να ακούσετε από την Κυβέρνηση τη θέση που έχει λάβει μέχρι στιγμής σε επίπεδο Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και να συναποφασίσετε ποια θα πρέπει να είναι η εθνική η γραμμή.

Παρόλο που το θέμα αυτό είναι σε Ευρωπαϊκό Επίπεδο, θεωρώ σκόπιμο να ασχοληθεί το Κυπριακό Κοινοβούλιο και να ακολουθήσει τα παραδείγματα άλλων Κρατών – Μελών:

• το Αυστριακό Κοινοβούλιο εξέδωσε δεσμευτικό ψήφισμα², εμποδίζοντας την κυβέρνηση να αποδεχθεί την πρόταση σε επίπεδο Συμβουλίου, εάν δεν εναρμονιστεί με τα θεμελιώδη δικαιώματα· ιδίως λόγω των «εντολών ανίχνευσης», οι οποίες θα εισάγουν μαζική παρακολούθηση των ιδιωτικών επικοινωνιών, αλλά και των επιπτώσεων στην κρυπτογράφηση των επικοινωνιών (03/11/2022).
• Στη Γαλλία, η Γερουσία ενέκρινε ψήφισμα³ στο οποίο τονίζει ότι «οι διαδικαστικές εγγυήσεις που προβλέπονται στην πρόταση […] δεν επαρκούν για την προστασία των χρηστών από τον κίνδυνο γενικευμένης και μόνιμης παρακολούθησης των επικοινωνιών τους» και «ζητεί τη διαγραφή των διατάξεων που αφορούν την αδιάκριτη αναζήτηση περιεχομένου κακοποίησης ανηλίκων σε ψηφιακές υπηρεσίες επικοινωνίας» (20/03/2023).
• Η Επιτροπή Δικαιοσύνης του Ιρλανδικού Κοινοβουλίου εξέδωσε γνωμοδότηση επί του θέματος (η οποία αν δεν σας είχε διαβιβαστεί σας προτρέπω να την αναζητήσετε), επισημαίνοντας ότι «η εκχώρηση αστυνομικών, κοινωνικών και εκπαιδευτικών καθηκόντων σε αλγόριθμους είναι ψευδαίσθηση και οδηγεί σε κακή πολιτική, και σημειώνοντας ότι οι εμπειρογνώμονες που ακούστηκαν θεωρούν ότι ο προτεινόμενος νόμος είναι εντελώς δυσανάλογος ή/και πιθανότατα αναποτελεσματικός, καθώς και εξαιρετικά παρεμβατικός» (03/2023). Η Ιρλανδική αστυνομία είχε αναφέρει⁴ ότι από το σύνολο των αναφορών που λάμβανε, μόνο το 20% ήταν πραγματικά επιβλαβείς υποθέσεις και λιγότερο από το 10% ήταν αξιόποινες. Επιπλέον, για το υπόλοιπο 90%, δηλαδή των λανθασμένων αναφορών, η αστυνομία παραδέχτηκε ότι βρέθηκε σε αμηχανία, αφού αναγκάστηκε να αποθηκεύει λανθασμένα στις βάσεις δεδομένων της τα προσωπικά δεδομένα αλλά και τις ιδιωτικές συνομιλίες ανθρώπων, που εκκαθαρίστηκαν μετά από καταγγελία.
• Το Γερμανικό κοινοβούλιο, αφού άκουσε εμπειρογνώμονες από την αστυνομία⁵, την πληροφορική, τις ενώσεις για την προστασία των παιδιών και την κοινωνία των πολιτών, υιοθέτησε μια γραμμή στο σχέδιο νόμου⁶, όπου επισημαίνει τη «δυσανάλογη επίδραση» των μέτρων στην ελευθερία της έκφρασης, την ιδιωτική επικοινωνία και τα μέσα ενημέρωσης. Ζητά να μείνει εκτός του πεδίου εφαρμογής η δυνατότητα ιδιωτικών συνομιλιών (συμπεριλαμβανομένων των κρυπτογραφημένων) και σημειώνει ότι οι δημοσιογράφοι και οι πληροφοριοδότες τους θα εκτεθούν στις δραστηριότητές τους (αλλά και δικηγόροι, γιατροί, βουλευτές κ.λπ.). Υπό την παρότρυνση του Κοινοβουλίου, η κυβέρνηση επεξεργάζεται τώρα μια συμφωνία συνασπισμού⁷, όπου θα απαγορεύει τη Γερμανία να υποστηρίξει μια απόπειρα που (έμμεσα) επιβάλλει να σπάσει η κρυπτογράφηση των επικοινωνιών (συμπεριλαμβανομένης της προσπέλασης αλγορίθμων απευθείας στην συσκευή του χρήστη) ή που επιτρέπει την εθελοντική παρακολούθηση από τις εταιρείες. Η νομική γνωμοδότηση του τμήματος ερευνών της γερμανικής Βουλής⁸ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «φαίνεται απίθανο ότι μια γενικευμένη παρακολούθηση επικοινωνιών θα μπορούσε να αντέξει τον έλεγχο» του ΔΕΕ και ότι υπάρχει πραγματικός κίνδυνος ερπυσμού χρήσεων, δηλαδή θα τείνει να γίνεται ολοένα πιο θελκτικό να αξιοποιηθεί για άλλα εγκλήματα και γενικά και για άλλες δράσεις.
• Το Ολλανδικό Κοινοβούλιο υποστήριξε διακομματική πρόταση⁹ που υποχρεώνει την κυβέρνηση να διασφαλίσει ότι η έκδοση του προτεινόμενου νόμου δεν θα περιέχει κανένα μηχανισμό που να απειλεί την κρυπτογράφηση των επικοινωνιών (20/04/2023). Η ολλανδική αστυνομία έχει ήδη επισημάνει ότι χρειάζεται περισσότερους πόρους, όχι περισσότερα τεχνολογικά μέσα έρευνας αλλά και ότι η εισροή ψευδών θετικών αποτελεσμάτων και γραφειοκρατίας που θα δημιουργήσει ο προτεινόμενος νόμος είναι κάτι που θα χειροτερέψει τα πράγματα.¹⁰
• Στη Τσεχική Δημοκρατία, τα μέλη της Επιτροπής Ευρωπαϊκών Υποθέσεων του Κοινοβουλίου ζήτησαν επίσης προσοχή, θεωρώντας ότι «είναι απαραίτητο να αναζητείται συνεχώς ισορροπία μεταξύ του εξαιρετικά σημαντικού συμφέροντος της πρόληψης της σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών αφενός, και της προστασίας του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή και της υπερβολικής παρέμβασης στο δικαίωμα αυτό αφετέρου, τονίζοντας ότι ο κανονισμός που θα προκύψει πρέπει να σέβεται το δικαίωμα στην προστασία των κρυπτογραφημένων επικοινωνιών» (14/10/2022).¹¹

Δεν χωρεί αμφιβολία και δισταγμός ότι η κακοποίηση των παιδιών αποτελεί το πιο απεχθές αδίκημα και να πρέπει να συνεχώς να βρίσκουμε τους πόρους και να εφευρίσκουμε νέους καινοτόμους τρόπους σε σχέση με την πάταξή του. Ωστόσο χρησιμοποιώντας αλγορίθμους χωρίς να τους κατανοούμε ή να μπορούμε με ακρίβεια να ελέγξουμε τις εκροές τους και προσπελάζοντας αδιακρίτως όλες τις ιδιωτικές συνομιλίες όλων των χρηστών δεν είναι μια καλή λύση. Μια τέτοια διευθέτηση αποτυγχάνει σε όλα τα κριτήρια αναγκαιότητας και αναλογικότητας.

Οι «Τεχνολογικοί Γίγαντες» είναι και οι ίδιοι επιφυλακτικοί, ενώ μια τέτοια υλοποίηση θα ήταν ένας πολύ καλός πειραματισμός για τους δικούς τους αλγόριθμους διαφημιστικής στόχευσης, γλωσσικών μοντέλων τεχνικής νοημοσύνης κ.λπ. Η Apple Inc, για παράδειγμα, ενώ αρχικά είχε ανακοινώσει σχέδια για υιοθέτηση αλγόριθμου εντοπισμού CSAM, τελικά εγκατέλειψε τα σχέδια ανακοινώνοντας «Μετά από εκτεταμένες διαβουλεύσεις με εμπειρογνώμονες σχετικά με τις πρωτοβουλίες για την προστασία των παιδιών που προτείναμε πέρυσι […], αποφασίσαμε […] να μην προχωρήσουμε με το εργαλείο ανίχνευσης CSAM που προτείναμε προηγουμένως για τις φωτογραφίες iCloud. Τα παιδιά μπορούν να προστατευτούν χωρίς οι εταιρείες που χτενίζουν τα προσωπικά δεδομένα και θα συνεχίσουμε να συνεργαζόμαστε με κυβερνήσεις, συνηγόρους των παιδιών και μας εταιρείες για να βοηθήσουμε στην προστασία των νέων, να διαφυλάξουμε το δικαίωμά μας στην ιδιωτικότητα και να κάνουμε το διαδίκτυο ένα ασφαλέστερο μέρος για τα παιδιά και για όλους μας».¹²

Με την αμφιλεγόμενη υλοποίηση, στην κυριολεξία, βάζουμε από ένα ρομποτικό αστυνομικό σε κάθε σπίτι, σε κάθε γραφείο, σε κάθε ιατρείο, σε κάθε επιχείρηση, σε κάθε «έξυπνη συσκευή», ανεξαρτήτως αν ο κάτοχος είναι δικαστής, δημοσιογράφος ή διπλωμάτης.

Σε σχέση με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο επιθυμώ να αναφερθώ στα ακόλουθα:

• Η ενημέρωση των Ανεξάρτητων Υπηρεσιών Έρευνας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (EPRS) υπογραμμίζει πολλά προβλήματα στην εκτίμηση επιπτώσεων που πραγματοποίησε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή: «Οι βαθύτερες αιτίες του σοβαρού κοινωνικού προβλήματος των δραστών που κακοποιούν σεξουαλικά παιδιά – το οποίο οδηγεί στην παραγωγή CSAM, δεν θα εξεταστούν περαιτέρω. Αυτό που προκαλεί έκπληξη είναι το γεγονός ότι δεν αξιολογήθηκαν οι επιπτώσεις ούτε στο διαδικτυακό περιβάλλον ούτε στις τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται επί του παρόντος για τις διαδικτυακές ανταλλαγές […]. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η πρωτοβουλία αφορά την επίτευξη ισορροπίας μεταξύ των θεμελιωδών δικαιωμάτων των παιδιών και των χρηστών, θα μπορούσε να αναμένεται μια πιο εμπεριστατωμένη ανάλυση 1) όλων των θεμελιωδών δικαιωμάτων όλων των ενδιαφερομένων μερών που επηρεάζονται και της 2) της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας των προτεινόμενων μέτρων» (30/11/2022)¹³.
• H Κοινοβουλευτική Επιτροπή LIBE ζήτησε περαιτέρω και ανεξάρτητες εκτιμήσεις αντικτύπου καθώς οι υπάρχουσες τις έκρινε ως ανεπαρκείς σε σχέση με τις ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα.^14,15 Τελικά, αυτή η πρόσθετη ανεξάρτητη μελέτη¹⁶ επιβεβαίωσε τις αμφιβολίες και τις ανησυχίες ορισμένων και συγκεκριμένα καταλήγει ότι ο προτεινόμενος νόμος (και πιο συγκεκριμένα οι «εντολές ανίχνευσης») συνιστά δυσανάλογη παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και έρχεται σε αντίθεση με τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) σχετικά με τη διατήρηση δεδομένων (η οποία πρέπει να είναι στοχευμένη) και την απαγόρευση της οδηγίας για το ηλεκτρονικό εμπόριο να υποχρεώνει τους παρόχους υπηρεσιών διαδικτύου να επιτηρούν γενικευμένα τις επικοινωνίες των χρηστών τους. Επισημαίνει επίσης ότι ένας τέτοιος νόμος θα μπορούσε να καταστήσει ακόμη πιο δύσκολο το έργο της αστυνομίας (καθώς θα κατακλυζόταν από ψευδώς θετικά αποτελέσματα), και ότι ενώ «δεν αμφισβητείται ότι τα παιδιά χρειάζονται προστασία από το να πέσουν θύματα ΚΥΠ και επιγραμμικής ΚΥΠ […] πρέπει επίσης να μπορούν να απολαμβάνουν την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων ως βάση της ανάπτυξής τους και της μετάβασής τους στην ενηλικίωση» (13/04/2023).
• Ο EDPS και η EDPB¹⁷ εξέδωσαν από κοινού αρνητική γνώμη, θεωρώντας ότι το σχέδιο νόμου ενέχει σοβαρούς κινδύνους για τα θεμελιώδη δικαιώματα και ότι τα προτεινόμενα μέτρα δεν είναι ούτε αναγκαία ούτε αναλογικά, καθώς «[θ]εωρούν ότι η πρόταση, στην παρούσα μορφή της, μπορεί να εγκυμονεί περισσότερους κινδύνους για τα άτομα, και κατ’ επέκταση για την κοινωνία στο σύνολό της, παρά για τους εγκληματίες που διώκονται για CSAM». Η περαιτέρω ανάλυση του EDPS θεωρεί ότι οι εντολές ανίχνευσης παρουσιάζονται εσφαλμένα ως στοχευμένα μέτρα και ότι καμία εγγύηση ή διαδικαστική εγγύηση δεν θα ήταν επαρκής για την αποκατάσταση της αναγκαίας ισορροπίας.¹⁸

Επιπροσθέτως:

• Η έκθεση του Επιτρόπου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ για το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή στην ψηφιακή εποχή υπογραμμίζει τους κινδύνους που εγκυμονούν κυβερνητικά μέτρα όπως αυτά που προτείνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (συμπεριλαμβανομένης της εκτεταμένης και αδιάκριτης παρακολούθησης και των μέτρων υπονόμευσης της κρυπτογράφησης των επικοινωνιών). Τονίζει ότι η κρυπτογράφηση αποτελεί βασικό παράγοντα για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και την ασφάλεια στο διαδίκτυο και είναι απαραίτητη για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι και των διαδηλώσεων, της ασφάλειας, της υγείας και της μη διάκρισης. Συγκεκριμένα, το OHCHR δείχνει πώς οι γυναίκες, τα άτομα που διερευνούν την ταυτότητα φύλου και το σεξουαλικό τους προσανατολισμό και οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων γενικά επωφελούνται από την κρυπτογράφηση (παράγραφος 21).¹⁹
• Ένας συνασπισμός 124 ΜΚΟ δημοσίευσε επιστολή²⁰ με την οποία ζητά την απόρριψη του νομοσχεδίου και σε έναν ιστότοπο αφιερωμένο στην εκστρατεία κατά του νομοσχεδίου, παρέχει ένα βίντεο που εξηγεί τους κινδύνους, μια νομική ανάλυση και έναν κατάλογο εναλλακτικών λύσεων για τον έλεγχο του chat.
• Πραγματοποιήθηκε έρευνα μεταξύ των νέων Ευρωπαίων, τους οποίους η Επιτροπή στοχεύει να προστατεύσει. Διαπιστώθηκε ότι η συντριπτική πλειονότητα απορρίπτει την «παρακολούθηση των επικοινωνιών τους για το δικό τους καλό». Το 80% των νέων ηλικίας 13-17 ετών σε 13 κράτη μέλη της ΕΕ δεν θα ένιωθαν άνετα να είναι πολιτικά ενεργοί ή να εξερευνούν τη σεξουαλικότητά τους, εάν οι αρχές είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθούν την ψηφιακή τους επικοινωνία, προκειμένου να αναζητήσουν CSAM. Συνολικά, 8.000 νέοι έλαβαν μέρος στην έρευνα. Η συντριπτική πλειοψηφία προτιμά μέτρα όπως η εκπαίδευση σχετικά με τους κινδύνους, κατάρτιση, βελτιωμένες διαδικασίες αναφοράς αλλά και αυξημένους πόρους για τις αρχές επιβολής του νόμου ώστε να ανταποκρίνονται σε αυτές τις αναφορές, αντί να σαρώνουν τις συνομιλίες για CSAM ή να περιορίζουν την πρόσβασή τους σε εφαρμογές επικοινωνίας.

Είμαι της θέσης ότι αυτό το Ενωσιακό Νομοσχέδιο CSAM δεν σέβεται την αναγκαία ισορροπία των θεμελιωδών ελευθεριών, αλλά μάλλον τις υπονομεύει, και το κυριότερο δεν θα καταστήσει πιο αποτελεσματική ή αποδοτική την καταπολέμηση της σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών.

Ως εκ τούτου, σας προτρέπω να αναζητήσετε τη θέση της Κυβέρνηση για το θέμα και τις τοποθετήσεις της στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και, όπως και άλλα εθνικά κοινοβούλια, να καθορίσετε ποιες πρέπει να είναι οι κόκκινες γραμμές της Κυπριακής Δημοκρατίας σε αυτό το θέμα και ποιες εναλλακτικές λύσεις πρέπει να προταθούν για να αντικαταστήσουν τα μέτρα μαζικής παρακολούθησης.