Οι περιορισμοί των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, με έμφαση στην Κυπριακή Δημοκρατία

H πολιτική φιλοσοφία και ο Thomas Jefferson διακήρυττε ότι «οι ελεύθεροι άνθρωποι διεκδικούν τα δικαιώματά τους, γιατί αυτά πηγάζουν από τους νόμους της φύσης και αποτελούν δώρο που τους δόθηκε από τον δημιουργό τους»¹. Λίγο πιο πριν o Montesquieu είχε ισχυριστεί ότι «στην φυσική κατάσταση, όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι· αλλά δεν συνεχίζουν να είναι ίσοι: η πολιτεία τους τους αφαίρεσε αυτό, και το επανακτούν μόνο μέσα από την προστασία του νόμου»².

Για να κατανοήσουμε καλύτερα πως λειτουργούν η ελευθερία, τα δικαιώματα και το κράτος, ενδεικτικό πλαίσιο είναι η «ανθρωπολογική απαισιοδοξία»³ του Tommas Hobbes.

Ο άνθρωπος από τη φύση του είναι «πολιτικόν ζώον» και δεν είναι δυνατόν να ζήσει μόνος του. Αυτή η ανθρώπινη φύση επέβαλλε τη συμβίωση, καθόσον υφίστατο ανάγκη συνεργασίας για την προμήθεια υλικών και άυλων εφοδίων, που αποσκοπούσαν στη διαιώνισή του, στην άμυνα και στην αυτοσυντήρηση και ευρύτερα στην ευημερία του. Τα άτομα, που δεν έχουν ανάγκη κανενός πράγματος, δεν συνιστούν κοινωνία.

Η ιδέα ενός κοινωνικού συμβολαίου, σιωπηλά παραδεκτού από κάθε έλλογο κοινωνό, είναι ιδέα που συναντιέται σε κάθε μεγάλη επιδίωξη πολιτικής και νομικής φιλοσοφίας, αρχής γενομένης από τον Αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Η περιγραφή και διατύπωση της ιδέας από τον Tomas Hobbes ωστόσο, αν και στα πλαίσια μια ανθρωπολογικής απαισιοδοξίας, είναι συγκλονιστική.

Άνευ κοινωνικού συμβολαίου είμαστε στη φυσική κατάσταση (state of natures), σε μια κατάσταση δηλαδή «πολέμου των πάντων εναντίον των πάντων»,  σε μια διαρκή απειλή όπου «ο κάθε άνθρωπος είναι εχθρός του άλλου ανθρώπου». Σε μια τέτοια κατάσταση «µόνο το υπέρτατο κακό έχει θέση, δηλαδή ο διαρκής φόβος και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου. Ο ανθρώπινος βίος είναι µοναχικός, ενδεής, κτηνώδης και βρώμικος».

Η εμφάνιση του κράτους μάλλον είναι ένα φυσικό φαινόμενο και  πηγάζει από την έμφυτη κοινωνικότητα του ανθρώπου, η οποία αυτομάτως επιβάλλει την κοινωνική συμβίωση. Οι ακριβείς λόγοι της δημιουργίας του κράτους δεν επηρεάζουν το γεγονός ότι η γένεσή του αποτελεί φαινόμενο στερημένο από οιονδήποτε νομικό χαρακτηρισμό.

Το κράτος διαμορφώνεται σταδιακά εκ στοιχείων προϋφισταμένων της γενέσεως αυτού και πρωτίστως προ της αναγνωρίσεώς του. Το Σύνταγμα επέρχεται, ώστε η εν δυνάμει οργανωμένη σε κράτος κοινωνία να εισέλθει ευθέως στη σφαίρα του δικαίου και να εγκαθιδρυθεί η οργανωμένη άσκηση της κρατικής εξουσίας, και οπότε, τότε το κράτος συνιστά νομική οντότητα.

Η σύνθεση και η δομή του κράτους δεν είναι εξ ανάγκης σταθερή. Ο Αριστοτέλης αφιέρωσε το Βιβλίο Ζ’ των Πολιτικών στη μεταβολή του πολιτεύματος και του φαινομένου της επαναστάσεως. Ο Πολύβιος στο έργο του «Τα  Ιστορικά», μίλησε για την ανακύκλωση, δηλαδή το φαύλο κύκλο εναλλαγής πολιτευμάτων. Περιέγραψε για το πώς η Τυραννία ανατρέπεται από την Αριστοκρατία, η οποία με τη σειρά της ανατρέπεται από τη Δημοκρατία και, όταν η Δημοκρατία καταπέσει σε οχλοκρατία, τότε επεμβαίνει κάποιος ισχυρός άνθρωπος και εγκαθιδρύει μια νέα μοναρχία.

Μελετώντας την πολιτική αστάθεια και τις ανατροπές των πολιτευμάτων, που ενίοτε είναι βαθμιαίες, κοινός παρονομαστής είναι η άμετρη, και πρωτίστως καταπιεστική εισχώρηση των βασικών εκφάνσεων της οργανωμένης σε κράτος κοινωνίας στο βίο των πολιτών. Εκφάνσεων, όπως η προώθηση και εφαρμογή κανόνων, η διακυβέρνηση του κράτους και η επίλυση διαφιλονικουμένων υποθέσεων.

Για παράδειγμα το 1688 στην Αγγλία και δια του Bill of Rights ο Βασιλεύς παραχωρεί κυριαρχία στο Κοινοβούλιο. Ταυτόχρονα διακήρυξε την ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας, ενώ διατήρησε για τον εαυτό του την εκτελεστική εξουσία.

Επιστρέφοντας στον Tommas Hobbes, η παραχώρηση μέρους της ελευθερίας μας προς την Πολιτεία μοιάζει να έγινε από την ανάγκη του ανθρώπου για πολιτισμό. Οι άνθρωποι σε φυσική κατάσταση (state of nature) είμαστε ίσοι (τόσο από θέμα σώματος, όσο και από θέμα «μυαλού»). Υπάρχουν λόγοι και πολλές πιθανότητες κάθε άνθρωπος να έχει εχθρική προδιάθεση απέναντι σε κάποιον άλλον άνθρωπο. Κίνητρο της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι το ατομικό συμφέρον και, μέσα σε αυτό, πρωτίστως, το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Όμως το προσωπικό συμφέρον έρχεται σε σύγκρουση µε το συλλογικό συμφέρον. Επικρατεί λοιπόν µια κατάσταση «πολέμου των πάντων εναντίον των πάντων» ή µια διαρκής απειλή πολέμου, όπου «ο κάθε άνθρωπος είναι εχθρός του άλλου ανθρώπου». Σε µια τέτοια κατάσταση «µόνο το υπέρτατο κακό έχει θέση, δηλαδή ο διαρκής φόβος και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου. Ο ανθρώπινος βίος είναι µοναχικός, ενδεής, κτηνώδης και βρώμικος».

Δημιουργείται ένα «σύμφωνο» που από τους πολίτες εκχωρείται το δικαίωμα διακυβέρνησης στον «ηγεμόνα» και αναγνωρίζεται εξουσία και νομιμότητα στους θεσμούς με σκοπό να περιφρουρηθεί η  ασφάλεια των πολιτών, να τηρηθεί η τάξη και να αποτραπούν οι προεχόμενοι, από τα «ανθρώπινα πάθη», κίνδυνοι⁴. Αξιοπρόσεχτο είναι ότι ο Tommas Hobbes, και σε αντίθεση με τους «προκατόχους» του, δεν δίδει ιδιαίτερη σημασία στο πολίτευμα ή αν η εξουσία θα ενσαρκώνεται σε πρόσωπο⁵.

Στην (πολιτειακή) καθημερινή ζωή παρουσιάζονται διάφορες μορφές εξαναγκασμού, πιέσεων και καταχρήσεων, οι οποίες δεν ασκούνται όχι μόνο από το κράτος αλλά και από άλλους, όπως επιχειρήσεις, που το άτομο πρέπει να προστατευτεί. Το κράτος πρέπει να λάβει θετικά μέτρα προστασίας όχι μόνο εις τη σφαίρα του δημοσίου δικαίου, αλλά και ως προς το ιδιωτικού δικαίου⁶ (τριτετενέργεια).

Η πλειονότητα των σύγχρονων συνταγμάτων, η υπέρτατη εθνική πηγή δικαίου, θα μπορούσε να περιγράφει και ως ένα σύστημα διατάξεων δυο διαστάσεων, όπου στην οριζόντια διάταξη βρίσκονται εκείνες οι διατάξεις οι οποίες αφορούν την «εξάπλωση» του κράτους, δηλαδή την συγκρότηση και οργάνωσή του, και η κάθετη διάσταση αφορά τη θέση των υποκειμένων σε αυτό εντός της εγχώριας έννομης τάξης, δηλαδή τα Θεμελιώδη Δικαιώματα και οι ελευθερίες. Ειδικότερα στο Σύνταγμα της Κύπρου, το δεύτερο μέρος, δηλαδή τα άρθρα 6 – 35 είναι αφιερωμένα στα Θεμελιώδη Δικαιώματα.

Τα Δικαιώματα που κατοχυρώνονται στα 25 αυτά άρθρα του Κυπριακού Συντάγματος έχουν ορισμένο περιεχόμενο. Δεν εγγυάται ούτε την ελευθερία εν γένει ούτε και κάθε επιμέρους δικαίωμα, αφηρημένα και αόριστα. Το περιεχόμενο των διατάξεων αυτών αφορά το τι ακριβώς προστατεύει η εκάστοτε διάταξη και όχι τον τρόπο απόλαυσής του, με ενδεικτικό παράδειγμα το άρθρο όπουτο δικαίωμα ψήφου δεν ασκείται στην πληρότητα του Δημόσιου Βίου, παρά μόνο για Βουλευτές και Ευρωβουλευτές, Πρόεδρο της Δημοκρατίας αλλά και για τα όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης.